Co to jest szczepionka?

Szczepionka jest biologicznym preparatem odpornościowym, który zawiera określony antygen lub antygeny. Wprowadzenie antygenu do organizmu, uodparnia go na zakażenie konkretnym (jednym lub kilkoma) drobnoustrojem chorobotwórczym.

Z czego składa się szczepionka?

Głównym składnikiem szczepionki jest jeden lub więcej antygenów, które są substancją czynną w szczepionce.

Antygen zawarty w szczepionce może mieć różną formę, np.:
• żywych drobnoustrojów,
• zabitych drobnoustrojów,
• oczyszczonych fragmentów komórek drobnoustrojów,
• produktów metabolizmu bakterii,
• antygenów rekombinowanych, otrzymanych metodami inżynierii genetycznej.

Dodatkowo w skład szczepionki mogą wchodzić:
• substancje pomocnicze, zapewniające stabilność preparatu (np. cukry: laktoza, sacharoza;
aminokwasy: glicyna, glutaminian sodu; białka: żelatyna, albumina ludzka),
• środki konserwujące, chroniące szczepionkę przed zanieczyszczeniem drobnoustrojami
(np.: tiomersal, fenol, 2-fenoksyetanol),
• adiuwanty wzmacniające odpowiedź immunologiczną organizmu, co pozwala ograniczyć liczbe i dawkę antygenó do niezbędnego minimum    (np.: wodorotlenek glinu, siarczan glinu, fosforan glinu, fosforan wapnia, adiuwanty olejowo-wodne MF59 i AS03, system ASO4 z lipidem A);
• śladowe ilości substancji, jako pozostałość z procesu wytwarzania szczepionki
(np. formaldehyd, β-propiolakton, aldehyd glutarowy, antybiotyki, białko jaja kurzego, białka drożdży).

Jak działa szczepionka?

Szczepionka wywołuje sztuczną odporność czynną, podobną do naturalnej uodporności, które uzyskuje się po przebytym zakażeniu lub chorobie.

Szczepionka żywa zawiera całe, atenuowane drobnoustroje, które mogą namnażać się w organizmie szczepionej osoby. Szczepionka ta wywołuje silną odpowiedź immunologiczną już po jednorazowym podaniu. Uzyskana odporność jest bardzo podobna do odporności wywołanej naturalnym zakażeniem.

Szczepionka zawierająca zabite drobnoustroje lub wyizolowane, oczyszczone antygeny wywołuje słabszą odpowiedź immunologiczną. Uzyskanie odpowiedniego poziomu odporności może wymagać użycia w szczepionce substancji wspomagającej (adiuwantu) i wiązać się z kilkukrotnym podawaniem dawek szczepionki.

Na czym polega odporność poszczepienna?

Wprowadzony do organizmu antygen ze szczepionki pobudza komórki układu odpornościowego do produkcji swoistych przeciwciał. Podobnie dzieje się, gdy do organizmu dostanie się drobnoustrój chorobotwórczy.

W wyniku rozwoju pierwotnej odpowiedzi poszczepiennej w surowicy szczepionej osoby pojawiają się swoiste, skierowane przeciw danemu patogenowi, przeciwciała w klasie IgM, IgG oraz IgA. Powstają również komórki pamięci immunologicznej, które zapewniają długotrwały efekt ochronny szczepienia.

Po ponownym kontakcie z antygenem, komórki pamięci immunologicznej prowadzą do powstania wtórnej, poszczepiennej odpowiedzi odpornościowej. Odpowiedź ta charakteryzuje się szybkim wytworzeniem swoistych przeciwciał przede wszystkim w klasie IgG, które uniemożliwiają rozwój choroby.

Dlaczego szczepionka nie jest w 100% skuteczna?

Skuteczność szczepionki zależy od wielu czynników, m.in.:
• doboru odpowiednich antygenów szczepionkowych,
• doboru właściwych substancji pomocniczych, wpływających na stabilność i immunogenność szczepionki,
• sposobu wytwarzania szczepionki,
• sprawności układu odpornościowego szczepionej osoby,
• wieku szczepionej osoby,
• odpowiednio dobranego schematu szczepienia.

Czy istnieją inne (poza szczepieniem) sposoby uodpornienia dziecka przed chorobami zakaźnymi?

Oprócz szczepień stanowiących tzw. sztuczne uodpornienie czynne, istnieje możliwość zastosowania tzw. uodpornienia biernego. Uodpornienie bierne polega na wprowadzeniu do organizmu preparatu zawierającego gotowe przeciwciała ludzkie lub zwierzęce. Osoba przyjmująca taki preparat, szybko uzyskuje odporność. Jednak utrzymuje się ona zaledwie kilka tygodni, a następnie zanika wraz z eliminacją przeciwciał.

Do preparatów zawierających gotowe przeciwciała należą:
• antytoksyny (np. błonicza lub tężcowa),
• gamma-globuliny (np.: przeciw odrze, wzw A, wzw B, wściekliźnie, ospie wietrznej),
• immunoglobuliny (np.: przeciw tężcowi, wściekliźnie i wzw B).

Powyższe preparaty odegrały bardzo istotną rolę w zwalczaniu chorób zakaźnych w okresie poprzedzającym wprowadzenie antybiotyków oraz szczepień ochronnych.
Obecnie coraz większe znaczenie odgrywają preparaty do uodporniania czynnego, czyli szczepionki.
Preparaty do uodporniania biernego stosuje się najczęściej ze szczepionkami jako tzw. uodpornianie bierno-czynne, szczególnie po narażeniu na zakażenie tężcem, wścieklizną lub wzw B.

Dr hab. Ewa Augustynowicz
Zakład Badania Surowic i Szczepionek

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – PZH

Źródło: Szczepienia.info – Twoje centrum informacyjne o szczepieniach szczepienia.pzh.gov.pl/

Dlaczego dorośli powinni się szczepić?

Większość szczepionek podawana jest dzieciom. Jest to uzasadnione tym, że wiele chorób zakaźnych szerzy się najszybciej i wywołuje liczne powikłania wśród małych dzieci. W związku z tym dorośli uważają, że nie potrzebują szczepionek. Jednak w przypadku wielu chorób zakaźnych, niezaszczepieni dorośli są narażeni na zachorowania i powikłania w większym stopniu niż dzieci. Prawdopodobieństwo zgonu w przebiegu choroby, której można zapobiegać droga szczepień jest u osoby dorosłej 100- krotnie większe niż u dzieci. Przykładem są dane epidemiologiczne ze Stanów Zjednoczonych, gdzie każdego roku z powodu chorób zakaźnych, którym można zapobiegać poprzez szczepienia umiera 500 dzieci i 500 000 dorosłych.

Szczepienia dla dorosłych są potrzebne z następujących powodów:
•  szczepienia nie zapewniają odporności na całe życie, odporność zmniejsza się z upływem czasu po podaniu ostatniej dawki szczepionki i dlatego wskazane są dawki przypominające, np. szczepienia przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi;
•  szczepienia nie zapewniają trwałej odporności, ponieważ niektóre wirusy lub bakterie podlegają częstym zmiano genetycznym, np. wirusy grypy;
•  zmiany związane ze starzeniem się układu odpornościowego wraz z upływem czasu powodują, że organizm jest coraz bardziej podatny na choroby, np. zakażenia pneumokokowe;
•  choroby wirusowe wieku dziecięcego (ospa wietrzna odra, różyczka ), zwykle u dorosłych mają znacznie cięższy przebieg niż u dzieci;
•  dorośli mogą łagodnie chorować i narażać swoje dzieci i wnuki, które jeszcze nie wykształciły odpowiednich mechanizmów obronnych (krztusiec, grypa).
Osoba dorosła powinna sprawdzić swój stan  uodpornienia. Historia szczepień zapisana w książeczce szczepień i/lub karcie uodpornienia pozwala ocenić jakie szczepienia otrzymaliśmy w przeszłości, czy podano wszystkie wymagane dawki i jeżeli to konieczne, uzupełnić brakujące szczepienia.
Źródło:
Mehta B. i wsp. Adult immunization. Human Vaccines and Immunotherapeutics 2014, 10, 2, 1-4.
Szczepienia.info – Twoje centrum informacyjne o szczepieniach szczepienia.pzh.gov.pl/